خطر نابودی در کمین اقلیم کشور

خطر انتقال آب دریای مازندران به سمنان با وجود سکوت رییس جمهور همچنان وجود دارد

روزنامه قانون-گروه سرزمین :قرار نیست لابی‌های سیاسی و بحران مدیریت منابع آبی دست از سر همین اندک منابع آبی باقی مانده در کشور بردارد؛ این‌بار نوبت به کاسپین رسیده است. می‌خواهند آب دریای کاسپین را از بین جنگل‌های هیرکانی به‌نام شرب ولی به‌کام کشاورزی و صنعت به سمنان انتقال  ‌دهند؛ انتقال آبی که مسئولان و فعالان حوزه مدیریت منابع آبی و محیط‌زیست مخالفت خود را با آن اعلام کرده‌اند. این پروژه باوجوداینکه خسارت‌های زیست‌محیطی فراوانی را به جنگل‌های هیرکانی وارد می‌کند، توجیه اقتصادی ندارد؛ چراکه چه محصولی می‌توان تولید کرد تا هزینه انتقال سه دلار آن هم برای هر مترمکعب آب را جبران کند. به‌لحاظ اقتصادی هزینه انتقال آب به جز شرب هیچ توجیه اقتصادی نمی‌تواند داشته باشد. باوجود اعلام موافقت رییس جمهور در سفر اخیر خود به سمنان با پروژه انتقال آب دریای کاسپین به سمنان، اما این روزها به‌نظر می‌رسد روحانی تصمیم خود را در این‌باره تغییر داده است.

روحانی از این پروژه نام نبرد

حسن روحانی، در مراسم تقدیم لایحه بودجه به مجلس بخشی از سخنان خود را به محیط زیست و مشخصا به طرح‌های انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان اختصاص داد اما رییس جمهور سمنانی این بار از انتقال آب کاسپین به سمنان نامی نبرد. روحانی گفت: «ما تلاش داریم با همکاری بخش خصوصی، آب خلیج فارس و دریای عمان را شیرین کنیم و به داخل کشور انتقال دهیم. در خصوص آب شیرین‌کن‌ها و انتقال آب به بخش مرکزی کشور در سال آینده اقدامات خوبی را مدنظر داریم که این موارد می تواند مشکل اشتغال و مسائل اجتماعی را تاحدودی حل کند». وی در حالی از انتقال آب کاسپین به سمنان نام نبرد که همواره و آخرین بار تنها دو هفته پیش از این سرسختانه از آن دفاع کرده بود. روحانی پیش از این به مشکل کم آبی در استان های حاشیه کویر از جمله سمنان اشاره کرد و گفته بود: «مشکل آب در این استان‌ها باید حل شود. این ‌مساله ای ملی است و همه باید به آن توجه کنیم. آب فراوانی در جنوب و شمال داریم که متاسفانه در این زمینه سرمایه‌گذاری اندکی شده است». رییس جمهور با بیان اینکه ایران تقریبا در یک منطقه خشک قرار گرفته است، اظهار کرده بود: «ما باید برای مردم به فکر آب باشیم؛ ایران هیچ مشکل آب ندارد بلکه مشکل تلاش و برنامه‌ریزی دارد؛ در جنوب و شمال آب داریم؛ چطور تمام کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس از این آب استفاده می‌کنند و ما استفاده نمی‌کنیم؛ همه چشم ما به آسمان بوده که باران ببارد. خداوند منابع بزرگ آب را در کنار ما قرار داده و باید از آن‌ها استفاده کنیم». روحانی با بیان اینکه در شمال باید همانند دیگر همسایگان از دریای کاسپین استفاده کنیم، گفته بود: «درحالی که دیگران در حال بهره گیری از آب دریای کاسپین هستند اما ما معطل مانده‌ایم و تماشا می‌کنیم. کشورهای همسایه در دریای کاسپین این همه آلودگی درست می‌کنند به گونه ای که در ساحل کاسپین در مازندران، گیلان و گلستان لایه نفتی روی آب بسته شده است و ما استفاده مشروع‌مان از این دریا را به بهانه‌های بسیار جزیی که نادرست و ناصحیح است، انجام نمی‌دهیم». وی تاکید کرده بود: «باید سرمایه‌دار جذب کنیم و آب‌ها را شیرین کنیم و در عمق کشور و در جاهایی که نیازمند است، بیاوریم و با مذاکره‌ای که با محیط زیست کردیم راه وجود دارد که هم از آب جنوب و شمال استفاده کنیم».

مخالفان انتقال آب کاسپین به سمنان

آیا حذف نام انتقال آب دریای کاسپین به سمنان که رییس جمهور سمنانی همواره پیگیر و مدافع آن بود در سخنان تازه او معنای خاصی دارد؟ دلایل مخالفان این طرح چیست؟ سال ۹۵ پروژه انتقال آب دریای کاسپین به سمنان مطرح شد؛ اما با اعتراض‌های گسترده‌ای از سوی جامعه محیط زیست کشور همراه شد. پس از این اعتراض‌ها، نمایندگان مردم در مجلس تصمیم به حذف این پروژه از برنامه ششم توسعه گرفتند. شاید جالب باشد بدانید که خطر اصلی در همین حذف است. چرا که موافقان این طرح باوجود حذف؛ دوباره می‌توانند آن را مطرح کنند و هیچ منع قانونی برای این پروژه وجود ندارد. به باور کارشناسان، نمایندگان مردم در مجلس باید برای این خلع تدبیری بیاندیشند که برای همیشه آرامش به کاسپین بازگردد. خدیجه گلین مقدم، مدیر کمپین مخالفان انتقال آب کاسپین به کویر، در گفت‌وگو با «قانون» با اشاره به اینکه درسال ۹۵ وزارت نیرو به همراه یکی از پیمانکاران قرار بود این طرح را به امضای نهایی برسانند اما با مخالفت‌های ما این طرح حذف شد، می‌گوید:«در آن زمان کمپین مخالفت با این پروژه را راه‌اندازی و همایش‌هایی را درباره پیامدهای منفی این پروژه برگزار کردیم. پس از آنکه نمایندگان به عمق فاجعه پی بردند، این لایحه در برنامه ششم توسعه حذف شد. از آنجایی‌که ما با مافیای آب طرف بودیم؛ از نمایندگان مجلس درخواست کردیم که بندی را در برنامه ششم قید کنند و در آن انتقال آب بین‌حوزه‌ای ممنوع شود. نماینده‌ها این بند را اضافه کردند.برنامه ششم به کمیسیون تلفیق ارجاع داده شد. در کمیسیون تلفیق اتفاق دیگری رخ داد؛ آن‌ها اعلام کردند که انتقال آب بین‌حوزه‌ای به ویژه انتقال آب دریای کاسپین بلامانع است. این موضوع در دی ۹۵ رخ داد. دوباره با نمایندگان مجلس جلسه داشتیم و تلاش کردیم که نسبت به اتفاقات آن‌ها را آگاه کنیم. روزی که این طرح به صحن علنی مجلس رفت، بسیاری از نمایندگان مجلس به‌ویژه ‌نمایندگان استان‌های شمالی کشور نیز به این طرح معترض بودند؛ البته تنها نماینده انزلی «حسن خسته‌بند» با این طرح موافق بود. آن روز این طرح رای نیاورد و لایحه آن حذف شد.حذف این لایحه موجب خوشحالی جامعه محیط زیست کشور شد. شرایط بسیار سختی وجود داشت اما حذف لایحه یک اشکال داشت؛ اینکه در برنامه ششم توسعه، لایحه‌ای درخصوص منع انتقال آب کاسپین به سمنان وجود ندارد. این لایحه باید اصلاح می‌شد اما به‌جای اصلاح آن را حذف کردند، هنگامی‌که لایحه‌ای حذف شود، دوباره می‌توانند آن را مطرح کنند».

خطر در کمین کاسپین!

گلین مقدم در ادامه تاکید کرد:« موافقان اجرای این پروژه در این سال‌ها جلسه و همایش‌های بسیاری برگزار و بارها اعلام کرده‌اند که می‌خواهند آب دریای کاسپین را به سمنان انتقال دهند. تلاش آن‌ها بر دور زدن مجلس است. در سال ۹۶ این طرح را دوباره مطرح کردند اما نتوانستند در بودجه ۹۷ برای آن ردیفی اختصاص دهند؛ چرا که دوباره به این نقشه شوم آن‌ها پی‌بردیم و اطلاع‌رسانی کردیم و نمایندگان نیز به‌موقع ورود پیدا کردند و آن را برای مرتبه دوم حذف کردند. آن‌ها دوباره می‌خواهند، تلاش کنند که ردیف بودجه‌ای در سال ۹۸ برای این طرح اختصاص بدهند».

فراموش نکنیم کاسپین، دریاچه است

گلین مقدم درباره مخالفت با پروژه انتقال آب کاسپین به سمنان به «قانون» می‌گوید:« مساله‌ای که در این طرح به آن توجه نشده است، بحث دریاچه بودن کاسپین است. مسئولان فراموش کرده‌اند که کاسپین تنها یک دریاچه است که به آب‌های آزاد و اقیانوس راهی ندارد. منبع تغذیه آن نیز از ریزش‌های جوی است. بزرگ‌ترین رودی که به این دریا می‌ریزد ولگای روسیه است. موضع‌گیری روسیه نیز مشخص نیست، شاید بخواهد در آینده روی این رودخانه سدی احداث کند و حقابه دریای کاسپین را پرداخت نکند. مساله دیگر پسروی آب دریا و کاهش عمق آن است.همچنین آلودگی‌های فلزی، نفتی، فاضلاب‌ و سموم کشاورزی مشکل دیگر کاسپین است. هر روز بر آلودگی این دریاچه افزوده می‌شود. حال تصور کنید باوجود کاهش آب و آلودگی آن، بخواهیم آب آن را نیز انتقال دهیم، چه بلایی بر سر کاسپین می‌آید. علاوه‌بر کاهش و پسروی دریا، شوری آن نیز افزایش چشمگیری خواهد داشت. همچنین برای بحث انتقال نیاز به شیرین‌سازی آب است. این شیرین‌سازی نیز دوباره بر شوری آب می‌افزاید.این افزایش شوری و کاهش آب بر اکوسیستم کاسپین تاثیر مستقیم دارد. آبزیان آن را که میلیون‌ها سال در آنجا زندگی کرده‌اند،نابود می‌کند. این نابودی اکوسیستم دریا و آبزیان بر زندگی هفت میلیون و پانصد هزار نفری که در حاشیه این دریاچه در استان‌های شمالی ایران زندگی می‌کنند، تاثیرگذار است؛ چراکه معیشت آن‌ها وابسته به دریاست. تجربه تلخ ارومیه در کاسپین درحال تکرار است و تا به بحران نرسیم، مسئولان به این مساله توجه نمی‌کنند».

 انتقال آب، تیر خلاص به سمنان است

مدیر کمپین مخالفان انتقال آب کاسپین به کویر، درباره پیامدهای منفی این پروژه در سمنان نیز بیان می‌کند: « اقلیم سمنان، کویر است؛ به همین دلیل خاک آنجا شور است. خاک کویر دارای پتانسیل‌های مخصوصی است که با همان روند طبیعی به حیات ادامه می‌دهد، اگر آب را در کویر رها کنیم به دلیل ویژگی‌هایی که خاک دارد، تمام نمک‌هایی که در زیر خاک کویر است بالا می‌آید و سطح کویر سفید نمکی خواهد شد. شنیده‌ها حاکی از آن است که آن‌ها به‌دنبال توسعه باغ‌های پسته و صنایع آب‌بر در سمنان هستند.حال این پرسش مطرح است که چرا صنایع آب‌بر را کنار همان دریا ایجاد و توسعه نمی‌دهند، چه ضرورتی دارد که در کویر صنایع را توسعه دهند. ایران که تنها استان سمنان نیست، سیستان و بلوچستان، ارومیه و مازنداران و… است، فرقی نیز بین سمنان و مابقی استان‌های کشور وجود ندارد. برخی جریان‌ها به‌دنبال این مساله هستند که سمنان را پایتخت سیاسی کنند اما این روش غلط است. پایتخت سیاسی در کویری که آب ندارد چه اقدامی می‌خواهد انجام دهد».

 هیرکانی زیر تیغ انتقال آب

هیرکانی، جزو نخستین رویشگاه‌های کره زمین است، پرونده ثبت جهانی آن در یونسکو به‌دلایل مختلف همچنان باز است. یکی از انتقادهایی که به پروژه انتقال آب کاسپین به سمنان مطرح است، بحث تخریب جنگل‌های هیرکانی است. گلین مقدم در این‌باره یادآور می‌شود: « هیرکانی تنها به‌دلیل آنکه کاسپین وجود دارد، جنگل است. سیل‌هایی که هفته گذشته رخ داد و فاجعه‌های بسیاری را به‌بار آورد، نتیجه تخریب جنگل‌های هیرکانی است. در اجرای این پروژه جنگل‌تراشی گسترده‌ای رخ خواهد داد که به هیچ‌وجه قابل جبران نخواهد بود».

 انتقال آب کاسپین به سمنان مردود است

مدیران سازمان حفاظت محیط زیست نیز یکی از مخالفان اصلی پروژه انتقال آب کاسپین به سمنان هستند. معاون محیط دریایی سازمان محیط زیست درباره این پروژه گفته است:« من با این پروژه مخالف هستم و معتقدم که انتقال آب از دریای کاسپین به مناطق مرکزی کشور از نظر علمی به طور کامل مردود است. این اقدام نه تنها اثرات زیست محیطی نامناسبی برای دریای کاسپین به بار خواهد آورد و برای مناطق مرکزی پایداری ندارد و نقشی در بهبود وضعیت آبی این مناطق نخواهد داشت، بلکه از نظر تعهدات منطقه ای و بین المللی و به خصوص بر اساس کنوانسیون تهران که یکی از پروتکل‌های آن اثرات زیست‌محیطی با ماهیت فرامرزی بوده، اقدامی غیرقانونی است.مطالعاتی که در خصوص انتقال آب کاسپین به مناطق مرکزی کشور توسط وزارت نیرو انجام شده بسیار ناقص است و مسائل زیست محیطی را در نظر نگرفته است.گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح مزبور همچنان در دست کارشناسی است و هنوز خواسته معاونت دریایی سازمان محیط زیست تامین نشده است. گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی آن هنوز نتوانسته است پاسخی به اثرات تجمع شوری و مواد شیمیایی افزودنی به دریا و اثرات منفی و جبران ناپذیر دیگر آن بر اکوسیستم ساحلی دریای کاسپین و همچنین اثرات زیان‌بار حاصل از تخلیه پساب آب شیرین کن ها به میزان ۳/۶ متر مکعب بر ثانیه را در کنار پاک تراشی حدود ۱۲ هکتار جنگل در مسیر لوله‌گذاری بدهد».

 انتقال آب با فشار سیاست

در پروژه‌های انتقال آب اتفاقی که رخ می‌دهد زیرپا گذاشتن قانون است. این پروژه‌ها با لابی‌ و فشارهای سیاسی انجام می‌شوند و هیچ‌گاه منتظر ارزیابی سازمان محیط زیست نمی‌مانند. هومان خاکپور، کارشناس محیط زیست در این‌باره به «قانون» می‌گوید: « پروژه انتقال آب کاسپین به سمنان نیز همین شرایط را دارد.  پروژه مشمول ارزیابی زیست محیطی شده که نیازمند مطالعات تخصصی است و این اطلاعات نیز نیازمند ارزیابی دقیق است که باید توسط یک مشاور بی‌طرف اجرا شود. معمولا پرداخت حق‌الزحمه مشاوره از سوی کارفرما انجام می‌شود که چنین مطالعاتی از بی‌طرفی برخوردار نیست. باید این مطالعات توسط یک مرجع حقوقی بی‌طرف مانند دانشگاه انجام شود.

 براساس استانداردهای جهانی هزینه انتقال آب برای هر متر مکعب سه دلار است. چه محصول یا صنعتی بایدتولید شود که هزینه انتقال آب آن را جبران کند و ازسوی دیگر سودآور نیز باشد؟ اگر جمعیت کل استان سمنان را حساب کنیم در یک برآورد ساده کمتر از ۱۰ درصد میزان آبی است که همین الان در بخش کشاورزی و صنعت مصرف می‌شود؛ می‌توان با اصلاح الگوی مصرف در کشاورزی و اصلاح شبکه‌های آبرسانی این میزان آب شرب را برای مردم سمنان بدون صرف هزینه‌های بالای انتقال آب و درپی آن خسارت‌های محیط‌زیستی آن تامین کرد».

 مجلس‌نشینان مخالف

ماجرای انتقال آب دریای کاسپین به سمنان با دیگر پروژه‌های آبی متفاوت است. استادان و کارشناسان محیط‌زیست نسبت به پیامدهای زیان‌بار و مخرب اجرای این پروژه هشدارهای بسیاری را به‌ دولت داده‌اند؛ هشدارهایی که گویا گوش شنوایی برای آن‌ها وجود نداشته است. اما این‌بار برخلاف روال همیشگی، نمایندگان مجلس در حفاظت از محیط زیست از دولت پیشی گرفته و پرچم‌دار مخالفت با این پروژه شده‌اند. پروژه‌ جنجالی انتقال آب از کاسپین به سمنان در دولت‌های نهم و دهم تصویب و مطالعات آن اجرا شد اما به‌دلیل اعتراض‌های گسترده کارشناسان ناتمام ماند. اما در دولتی که با شعار محیط زیست روی کار آمده، پروژه درحال اجراست. ماجرای انتقال آب کاسپین به سمنان از سه‌دهه گذشته آغاز می‌شود. از آن زمان این طرح مطرح شده اما هربار با مخالفت کارشناسان محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور مواجه می‌شود. سرانجام سال ۸۴ در کارگروه بررسی تامین آب استان سمنان که با حضور معاون اول رییس‌جمهور و وزیر نیرو تشکیل شده بود، این طرح به تصویب می‌رسد. پس از آن در سال ۸۹ در مصوبه هیات دولت در سفر استانی قرار گرفته و به وزارت نیرو ابلاغ می‌شود. سال ۹۱ نیز شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به‌عنوان مجری طرح انتخاب می‌شود. براساس آمار بودجه مورد نیاز برای اجرای این طرح در حدود هفت هزار میلیارد تومان برآورد شده است.

 راه‌های نرفته برای خشکسالی

هزار راه نرفته پیش از انتقال آب حتی برای شرب مانده است که تاکنون هیچ دولتی به آن‌ها توجه نداشته است. انتقال آب بین حوزه‌ای باید آخرین گزینه در بحث تامین آب باشد. روش‌هایی مانند اصلاح الگوی مصرف، اصلاح الگوی کشت و آبیاری، افزایش راندمان آبیاری و اصلاح شبکه آبرسانی می‌تواند در تامین آب سمنان کارآمد باشد. براساس آمار وزارت نیرو حدود ۳۰ درصد از آب شرب به‌دلیل فرسودگی شبکه‌های آبرسانی هدر می‌رود. مسئولان می‌توانند بدون صرف هزینه‌های مالی و خسارت‌های زیست محیطی آب را در حوزه‌های خود تامین کنند. در حوزه‌ای که تمامی این گزینه ها بررسی شده اما بازهم در تامین آب شرب با مشکل مواجه هستند و مساله زندگی انسان‌ها مطرح است، مجاز به انتقال آب بین حوزه‌ای هستیم.تجربه نشان داده که انتقال آب بین حوزه‌ای همیشه توهم مصرف به‌وجود آورده است. بعد از انتقال آب نه‌تنها نتوانستیم پاسخگوی نیاز آن‌ها باشیم بلکه باعث توزیع نامتوازن در منطقه و کشور شده‌ایم. توسعه کشاورزی و صنعت در فلات مرکزی ایران بدون توجه به کمبود آب در این منطقه پیامد اجرای این‌گونه پروژه‌ها بوده است. حال چشم امید دوستداران محیط‌زیست این سرزمین به نمایندگان‌شان در خانه ملت است تا خطر مرگ کاسپین برای همیشه رفع شود.