شهر باستانی توز ، منطقه‌ای صنعتی و تجاری ساسانیان در بوشهر

به گزارش اول فارس ، توز یکی از قدیمی‌ترین و آبادترین و پر جمعیت‌ترین شهرهای دشتستان قدیم بوده که در عصر ساسانیان از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است. توز مهمترین شهری بوده است که پیش از اسلام در قرن اولیه اسلامی در دشتستان قرار داشته است.

شهر توز یا توج که امروزه آثار و بقایای آن در شهرستان دشتستان قرار دارد، یکی از مراکز شهری – صنعتی و تجاری مهم ایران و مناطق ساحلی خلیج فارس در دوران ساسانیان و قرون نخستین اسلامی بوده که حتی تا دوران حکومت آل بویه (دیلمیان) نیز حیات و فعالیت خود را حفظ نموده است. عمده شهرت شهر توج بخاطر پارچه های نفیسی بوده که برای پادشاهان بافته شده و به سراسر دنیای آن روزگار صادر میشده است.

شهر تاریخی تَوَّز یا توج یکی از شهرهای مهم دشتستان قدیم بوده و از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. این شهر تاریخی در نزدیکی روستای زیرراه کنونی قرار داشته که در محلی بین روستاهای زیرراه، اردشیرآباد و سعدآباد از توابع دهستان‌ های دشتستان در حاشیه رودخانه شاپور دالکی قرار دارد.

توز شهری تجارتی بوده که پارچه‌های کتانی ملون و گلابتون‌ دوزی آن شهرت زیادی داشته است. رودخانه شاپور که از نزدیکی آن میگذرد غالباً رودخانهٔ توز (توج) نامیده میشده است.
این شهر بزرگ و پرآوازه، بزرگ‌ ترین مرکز پارچه بافی ایران آن روزگار بوده و نخلستان‌های بی ‌شماری داشته و در اکثر کتب تاریخی و جغرافیایی از این شهر نام برده شده است.
همه مورخان و جغرافی‌ نویسان توز را شهری بزرگ دانسته و از پارچه ‌بافی آن یاد کرده و نوشته‌اند که در این شهر بیش از ۱۰۰۰ باب مغازه پارچه فروشی وجود داشته است.

این شهر عظیم که وسعت آن را تا روستاهای اطراف سعدآباد هم نوشته ‌اند یکی از شهرهای مهم جنوب کشور بوده و انبار غله کشور در کنار این شهر قرار داشته و تا قرن پنجم آباد بوده و پس از آن رو به ویرانی نهاده است.

آثار این شهر در اطراف روستای زیرراه تا نزدیکی‌ های شهر سعدآباد کنونی فراوان دیده می ‌شود. از آسیاب بادی تا چشمه و کوپال و … که همه بیانگر این حقیقت است که زمانی این مکان جایگاه شهری بزرگ بوده است.

پارچه و لباس‌ های ساخت شهر توز آن قدر مرغوبیت داشته که برای ساخت لباس پادشاهان از آن استفاده میکرده‌اند.

عضدالدوله دیلمی طایفه‌ای از اعراب را از شام کوچاند و در آن جا اسکان داد. توز در آغاز قرن ششم ویران شد و تاکنون محل دقیق آن روشن نشده است. آثار توز قدیم به صورت ویرانه‌ هایی در جلگه آبادی‌ های سعدآباد، زیرراه و اردشیرآباد قرار دارد.

مردم توز با مدد از اساطیر باستانی خود معتقدند که یکی از پسران جمشید پادشاه کیانی، شهر توز را بساخت و نام خود بر آن نهاد. قدمت تاریخی منطقه سعدآباد به دوران تمدن ایلام برمی ‌گردد.

ایلامی‌ ها اقوامی بودند که قبل از شروع تاریخ در دشت ‌های جنوب غربی ایران از احوالی شوش تا نزدیکی بوشهر سکونت داشتند. بعد از ایلامی ‌ها، مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بر این سرزمین حکومت راندند. شهر توزا در دوره ساسانی به اوج شکوفایی رسید.

شهر باستانی توز در سال هیجدهم یا نوزدهم هجری قمری در نبرد میان ساکنان آن با سپاه اسلام به فرماندهی عثمان بن ابی العاص به تصرف مسلمانان درآمد.
بقایای این شهر باستانی اکنون در شمال شرقی شهر سعدآباد کنار جاده سعدآباد به وحدتیه نزدیک روستای زیرراه است.
از آثار و تمدن باز مانده باستانی و دیدنی توز و سبا می ‌توان به مجموعه غارهای چهل خانه اشاره کرد که در شمال شهر سعدآباد، نزدیکی ویرانه‌ های شهر باستانی توز قرار دارد.

چهل خانه در دیواره سنگی رودخانه شاهپور ساخته شده است، گرچه تاریخ دقیقی از زمان ساخت آن در دست نیست ولی اکنون ۲۳ خانه آن باقی مانده است.

توز بسیار گسترده بوده و از وحدتیه تا شبانکاره و سعدآباد و در جنوب تا روستای دهقائد ادامه داشته است و شاید هم شهر توز حد فاصل بین روستای آباد و سمل قرار داشته، که در اثر مسطح کردن زمین‌ های ناهموار آن منطقه باروی قلعه‌ ای کشف شد که باستان شناسان، سبک معماری و ملات به کار رفته در آن قلعه را مربوط به دوره ساسانیان دانستند.

توز دانشمندان بسیاری را در خود پرورش داده است که می‌ توان تاج‌الدین فارسی و عبدالله بن هارون التوزی را نام برد.

آثار متعددی از جمله: سفال، کوزه، لوله آبی، اشیاء قیمتی و … در این منطقه به دست آمده و آثار متعددی هم در زیر زمین مدفون است و نیاز به حفاری دارد.

بر اساس گزارش ‌های مورخین و جغرافی‌ دانان مسلمان، بقایای شهر توز کنونی به اردشیر بابکان (اوایل قرن سوم میلادی) بنیانگذار دولت ساسانی  منسوب است.
در روزگار شورش، قرمطیان توج در برابر آنان ایستادگی نمود و اندکی پس از آن به سرزمین‌های زیر فرمان بوییان پیوست.
پایان کار توج به سده دوازدهم میلادی بازمی‌ گردد که در این زمان توج رو به ویرانی نهاد.

در مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در مورد تاریخچه شهر باستانی توز آمده است:
تَوَّج، شهری کهن در جنوب غربی ایالت تاریخی فارس است. امروزه محل دقیق این شهر را نمی ‌توان به درستی تعیین کرد، ولی با توجه به منابع جغرافیایی دورۀ اسلامی، می ‌توان حدس زد  که تل‌های بزرگی که در نزدیکی ده کهنۀ امروزی در بخش شبانکاره از شهرستان دشتستان واقع در استان بوشهر، موجود است، بقایای بر جای مانده از شهر تاریخی توج باشد.

در منابع جغرافیایی دورۀ اسلامی نام این شهر به جز توج، با عناوین توَّز و تَوّه نیز آمده است.
در گزارش‌های مربوط به حرکت سفاین اسکندر مقدونی از شهری به نام «تائوکه» یاد شده است که برخی از محققان آن را از نظر موقعیت، منطبق با توج دورۀ اسلامی می ‌دانند.
اگر چنین باشد، پیشینۀ تاریخی این شهر دست ‌کم به روزگار هخامنشیان می ‌رسد. بنابر متن پهلوی کتاب شهرهای ایران، این شهر در دورۀ ساسانیان «توژک» خوانده می ‌شده است.

از تاریخ توج به روزگار ساسانیان آگاهی‌ های روشنی در دست نیست. طبری گزارش کرده است که شاپور دوم ساسانی پس از مسلط شدن بر امور کشوری، به سرکوب عرب‌ های حدود مرزهای ایران پرداخت و گروهی از آنان را که از قبایل تغلب، عبدالقیس و بکربن وائل بودند، در کرمان، توج و اهواز جای داد.
طبری از دو جنگ مسلمانان با اهالی توج یاد کرده است که جنگ دوم در ۲۳ق روی داده است. اگر سخن طبری را بپذیریم، اهالی این شهر می‌ بایست پس از تسخیر نخستین آن به دست عرب‌ها، آنان را از شهر رانده باشند و بار دیگر در ۲۳ ق این شهر مجدداً  فتح شده باشد. ابن بلخی نیز از دوبار لشکرکشی عرب ‌ها به ایالت فارس و شهر توج خبر می ‌دهد که نخستین ‌بار به فرماندهی علاءبن حضرمی، و بار دوم توسط عثمان بن ابی عاص صورت گرفته است.
مؤلف گمنام حدودالعالم مردم این شهر را بسیار توانگر توصیف کرده است. علت رونق و ثروت توج، واقع بودن آن بر سر راه بازرگانی بندر گناوه به کازرون و همچنین تولید پارچه‌های کتانی مرغوب و بی ‌نظیری بوده است که بدان پارچه‌های توزی می‌ گفتند. این پارچه‌ ها به سراسر دنیای آن روزگار صادر می ‌شده است.
توج در سرحد کوره‌ های اردشیر خوره و شاپور خوره واقع بوده است. این شهر بنا به وضع اقلیمی‌اش، هوایی گرم و نخلستان‌های فراوانی داشته است.
در قرن ۸ هجری قمری تنها نامی از شهر توج باقی مانده بود، چنانکه حمدالله مستوفی در سده ۸ ق تنها از خرابه‌ های آن یاد کرده است.